«Πάνε σχεδόν δύο χρόνια από την ημέρα που ανακάλυψα ένα σακουλάκι με “χόρτο” στο δωμάτιό της. Ηταν 14 ετών. Εκείνη με καθησύχασε. “Μην το κάνεις θέμα, μαμά, σπάνια καπνίζω”, μου είπε. Την πίστεψα. Μάλλον δεν άντεχα να αντικρίσω την αλήθεια, με πονούσε. Είναι μοναχοκόρη, βλέπετε, και όσοι έχουμε μόνο ένα παιδί συχνά φοβόμαστε να του βάλουμε όρια. Η Ειρήνη από πολύ μικρή το είχε καταλάβει και το εκμεταλλευόταν. Μας απειλούσε ότι θα έφευγε από το σπίτι ή θα αυτοκτονούσε. Κι εμείς πάντα υποχωρούσαμε…».
Η φωνή της Παναγιώτας τρέμει. Τα μάτια της βουρκώνουν. Με τον σύζυγό της αποφάσισαν να μετακομίσουν από το νησί τους –του Ανατολικού Αιγαίου– στην Αθήνα, όταν έφθασε ο καιρός να πάει η κόρη τους στο γυμνάσιο, για να έχει καλύτερες δυνατότητες μόρφωσης. Ομως η αλλαγή περιβάλλοντος συνέπεσε με την πυροδότηση μια σειράς προβλημάτων. «Ψυχική αστάθεια και έντονες μεταπτώσεις στη διάθεση, κοπάνες από το σχολείο, καβγάδες. Επιπλέον παρουσίασε δυσφορία φύλου. Δεν ξέραμε πώς να τα χειριστούμε όλα αυτά, πανικοβληθήκαμε. Και το ένα έφερε το άλλο: παρέες με χρήστες και παραβατικά άτομα, μικροκλοπές, δεν αποκλείουμε να έγινε και βαποράκι. Βούλιαζε ολοένα και πιο βαθιά».
Επειτα από αρκετές αποτυχημένες προσπάθειες με ιδιώτες παιδοψυχολόγους, με τους οποίους η Ειρήνη αρνιόταν να συνεργαστεί, οι γονείς της απευθύνθηκαν στην Ειδική Μονάδα Ψυχικής Υγείας «Οσελότος», που σκοπό έχει την ολιστική αντιμετώπιση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς και παραβατικότητας των εφήβων και νεαρών ενηλίκων με ψυχικές διαταραχές και ψυχοκοινωνικά προβλήματα μέσα από υπηρεσίες ψυχικής υγείας και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης. «Ευτυχώς, η μικρή ανοίχτηκε στην ψυχολόγο που την ανέλαβε, μάλλον της μίλησε με τον τρόπο που είχε ανάγκη. Κάνουμε και εμείς συνεδρίες, ο πατέρας της κι εγώ, και έχουμε… ξετυφλωθεί, συνειδητοποιήσαμε τα λάθη που κάναμε. Ομως ο αγώνας μας είναι μεγάλος, τίποτα δεν έχει κριθεί. Η Ειρήνη νοσηλεύεται πλέον στο Τμήμα Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων Σισμανογλείου, όταν βγει θα συνεχίσει τις συνεδρίες στον “Οσελότο” και ελπίζουμε όλα να πάνε καλά. Είναι καλό παιδί και ευαίσθητο –δεν το λέω επειδή είναι κόρη μου–, αλλά στην πιο δύσκολη φάση της εφηβείας της εμπιστεύθηκε τους λάθος ανθρώπους κι εμείς αργήσαμε να το καταλάβουμε».
«Δουλεύουμε με εφήβους και νεαρά, ενήλικα άτομα που ανήκουν σε ομάδες με υψηλό κίνδυνο να αναπτύξουν αποκλίνουσα ή παραβατική συμπεριφορά, με άτομα αυτών των ηλικιών που βρίσκονται σε εμπλοκή με τον νόμο και φτάνουν στη δομή με παραπομπή από την υπηρεσία επιμελητών ανηλίκων, αλλά και με τις οικογένειές τους και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον τους», εξηγεί η Φανή Πασσιά, κοινωνιολόγος και αναπληρώτρια επιστημονικά υπεύθυνη του «Οσελότου». «Τα παιδιά που παρακολουθούμε έχουν ζόρικο “βιογραφικό”: μικροκλοπές, ένοπλες ληστείες, χρήση ή διακίνηση ναρκωτικών, συμμετοχή σε συμμορίες ανηλίκων, ξυλοδαρμούς, ακόμη και απόπειρες φόνου. Συνήθως έρχονται με το ζόρι, οπότε δεν συνεργάζονται. Υψώνουν τείχος ανάμεσά μας. Πώς ξεπερνιέται η άρνησή τους; Δουλεύουμε αρχικά με τις οικογένειές τους, που συχνά είναι δυσλειτουργικές. Στόχος μας είναι να ενδυναμώσουμε τους γονείς, οι οποίοι αρκετές φορές έχουν κάποια ψυχική διαταραχή ή είναι χρήστες, να τους δείξουμε πώς να έρθουν πιο κοντά ψυχολογικά στα παιδιά τους, βάζοντας, όμως, ταυτόχρονα όρια. Ετσι, στη συνέχεια εκείνοι καταφέρνουν να πείσουν τα παιδιά τους να δεχθούν την παρέμβασή μας. Χωρίς τους γονείς ή κάποιο κοντινό συγγενικό πρόσωπο, χωρίς ένα υποστηρικτικό πλαίσιο, δηλαδή, τίποτα δεν μπορεί να γίνει». Σε πολύ μεγάλο ποσοστό αυτά τα παιδιά, όπως παραδέχεται η κυρία Πασσιά, υποτροπιάζουν, ιδιαίτερα αν τους έχει «κολλήσει» η ταμπέλα του παραβατικού – στις αστυνομικές αρχές, στο σχολείο, στη γειτονιά. Υιοθετούν οριστικά και τα ίδια αυτόν τον ρόλο. Της ζητώ μια εξήγηση για την ανησυχητική έξαρση των περιστατικών βίας ανηλίκων τον τελευταίο καιρό. «Σε επάλληλους κύκλους βρίσκονται οι αιτίες, με υπόβαθρο τη δεκαετή οικονομική κρίση στη χώρα μας και τις δυσκολίες που περάσαμε στη διάρκεια της πανδημίας. Εχει αποδυναμωθεί ο ρόλος της οικογένειας, του πρώτου φορέα κοινωνικοποίησης των παιδιών. Συχνά έχει κλονιστεί η σχέση των γονέων, με αποτέλεσμα να μην ανταποκρίνονται στους ρόλους τους. Ακολουθεί η αποδυνάμωση του σχολείου, με τους εκπαιδευτικούς να φοβούνται να κάνουν την παραμικρή παρατήρηση. Κι έπειτα παρατηρώ την ψυχική ανθεκτικότητα απέναντι στη βία που χαρακτηρίζει αρκετούς εφήβους σήμερα. Σου περιγράφουν ξυλοδαρμούς, περιστατικά σχολικού εκφοβισμού ή μαχαιρώματα και σου λένε: “Ε, καλά, δεν έγινε και τίποτα σπουδαίο”».
Πρώτα βήματα κατά της ενδοσχολικής βίας
Κοινός παρονομαστής της πλειονότητας των εφήβων που έχουν παραβατικές συμπεριφορές είναι τα προβλήματα στην οικογένεια, όπως επιβεβαιώνει ο παιδοψυχίατρος Κωνσταντίνος Μπόλιας, επιστημονικά υπεύθυνος της Ειδικής Μονάδας Ψυχικής Υγείας «Οσελότος». «Η γκάμα, βέβαια, αυτών των προβλημάτων είναι ευρεία: συγκρουσιακό διαζύγιο, αντιστροφή των ρόλων των γονέων, ψυχική νόσος, εξαρτήσεις, ενδοοικογενειακή βία. Τα ίδια τα παιδιά σε σημαντικό ποσοστό είναι υπερκινητικά ή πάσχουν από κατάθλιψη ή έχουν διαταραχές στον λόγο – δυσκολεύονται όχι μόνο να αντιληφθούν αυτό που τους λες, αλλά και να εκφράσουν όσα σκέφτονται και αισθάνονται. Δεν είναι “τερατάκια”, όμως, όπως κάποιοι τα χαρακτηρίζουν. Πίσω από ένα άγριο προσωπείο κρύβουν τη θλίψη και τον πόνο τους. Στις πρώτες κιόλας συνεδρίες “σπάνε”, ξεσπούν σε κλάματα. Φτάνει να τους μιλήσεις στη γλώσσα τους, να μην τους κουνήσεις το δάχτυλο, να προσπαθήσεις να μπεις στη θέση τους. Αν ένα υπερκινητικό παιδί, για παράδειγμα, το μαλώνεις συνέχεια –Γιατί δεν κάθεσαι; Γιατί δεν προσέχεις; Γιατί δεν διαβάζεις;– συμβάλλεις στην ενεργοποίηση ενός μηχανισμού άμυνάς του που θα το απομακρύνει ακόμη πιο πολύ. Εμείς, λοιπόν, βάζουμε αυτά τα παιδιά απέναντι», επισημαίνει ο κ. Μπόλιας. «Τίποτα δεν δημιουργείται ξαφνικά, εν αιθρία. Σχεδόν πάντα υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις που οδηγούν στην εκδήλωση της παραβατικότητας. Μία από τις συνήθεις τιμωρίες, για παράδειγμα, είναι να παίρνουν οι γονείς τα παιδιά από το σχολείο τους και να τα “φυτεύουν” σε κάποιο άλλο. Είναι λάθος, με την εξαίρεση περιπτώσεων όπως τα πρόσφατα γεγονότα στην Αγία Παρασκευή· θύμα και θύτης δεν μπορούν να συνυπάρχουν στο ίδιο περιβάλλον. Αν δεν συντρέχουν τέτοιοι λόγοι, τα παιδιά με παραβατική συμπεριφορά στο νέο σχολείο πιθανότατα θα αναζητήσουν τη στήριξη επίσης εναντιωματικών ή παραβατικών συνομηλίκων τους».
Δωρεάν υπηρεσίες
Οι υπηρεσίες που παρέχει η συγκεκριμένη δομή είναι στην πλειονότητά τους δωρεάν (ή με συνταγογράφηση μέσω ΕΟΠΥΥ) και η παρέμβαση γίνεται μέσω μιας διεπιστημονικής ομάδας που περιλαμβάνει ψυχιάτρους, παιδοψυχιάτρους, κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, νομικούς, εγκληματολόγους. Οι περισσότεροι είναι εθελοντές, όπως η 24χρονη κοινωνιολόγος Μαντώ Μαλλή. Στον «Οσελότο» εργάζεται ως σύμβουλος επαγγελματικού προσανατολισμού και σταδιοδρομίας ανηλίκων. «Το γεγονός ότι είμαστε κοντά ηλικιακά ανοίγει πιο εύκολα διόδους επικοινωνίας», λέει. «Πιστεύω σε αυτά τα παιδιά, προσπαθώ να τους πείσω ότι υπάρχουν κι άλλες επιλογές, άλλοι δρόμοι. Η μεγαλύτερη επιτυχία μας; Να αποκτήσουν μια προοπτική, να κυνηγήσουν ένα όνειρο. Το έχουν τόσο πολύ ανάγκη…».
Η μαρτυρία της Καλλιόπης στην «Κ» για τον 16χρονο ανιψιό της
Θα είμαι δίπλα σου, αλλά μόνο εσύ μπορείς να κλείσεις τις πληγές σου
Ο αδελφός μου από πολύ νεαρή ηλικία είχε κάποια προβλήματα –διαταραχές προσωπικότητας– τα οποία δεν δεχόταν να αντιμετωπίσει. Εκανε και χρήση ουσιών, κάνναβης, σε βαθμό όμως που του προκαλούσε ψυχωσικά επεισόδια. Παντρεύτηκε μια γυναίκα περιορισμένης αντίληψης, που κουβαλούσε κι αυτή τα δικά της προβλήματα, και απέκτησαν δύο γιους. Το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωναν τα παιδιά ήταν δυσλειτουργικό, με εκρήξεις θυμού και συχνά περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, αλλά είχαν δίπλα τους τον παππού, τη γιαγιά και εμένα (είμαι και νονά του πρωτότοκου), που ήμασταν σε εγρήγορση διά παν ενδεχόμενον.
Η νύφη μου έπειτα από σχεδόν δεκαπέντε χρόνια γάμου αποφάσισε να φύγει από το σπίτι και να τον χωρίσει. Ο Πέτρος ήταν δεκαπέντε ετών και ο Χρήστος δεκατριών. Εμείς, κατανοώντας ότι το πρόβλημα ήταν ο αδελφός μου, τη στηρίξαμε και ηθικά, και οικονομικά. Βρήκε σπίτι και δουλειά, πήρε μαζί της και τα παιδιά. Τότε κάναμε το λάθος να πιστέψουμε ότι η κατάσταση ήταν πια διαχειρίσιμη. Αποφασίσαμε, από διακριτικότητα, να κρατήσουμε μια απόσταση, να τους αφήσουμε να ηρεμήσουν και να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους χωρίς τις δικές μας, συχνές παρεμβάσεις. Ο μεγάλος φοιτούσε σε ΕΠΑΛ. Κάποια στιγμή είδα ότι είχε αλλάξει τη φωτογραφία του στο Viber. Διέκρινα ένα περίεργο τατουάζ στο χέρι του, με τρόμαξε και το βλέμμα του. Είχα μια έντονη διαίσθηση ότι κάτι είχε συμβεί. Τηλεφώνησα στη μητέρα του κι εκείνη, πολύ ταραγμένη, ζήτησε να με δει. Επειτα από τη συνάντησή μας και με τα στοιχεία που εμπιστευτικά μου έδωσε μια φίλη αστυνομικός, άρχισε να ξετυλίγεται το κουβάρι. Ο Πέτρος είχε διαπράξει ένοπλη ληστεία σε περίπτερο της γειτονιάς με όπλο που είχε πάρει από τον νέο σύντροφο της μητέρας του. Συμβουλεύτηκα αμέσως δικηγόρο. Αν είχε αφήσει δακτυλικά αποτυπώματα, στην πρώτη στραβή που θα έκανε θα τον έβρισκαν και θα κατέληγε στη φυλακή. «Δεν έχω αφήσει. Πήγε ο μικρός στο περίπτερο, σαν πελάτης, υποτίθεται, και τα έσβησε όλα», μου αποκάλυψε. Τρελάθηκα.
Αρθρο του Α. Αλεξανδρίδη στην «Κ»: Τέσσερις πυλώνες κατά της εφηβικής βίας
«Ολοι έχουν δικαίωμα σε μια δεύτερη ευκαιρία αν σφάλουν μία φορά. Επειτα από μερικές δεκαετίες, αν κοιτάς πίσω στο παρελθόν, δύο εικόνες μπορεί να βλέπεις: ρημάδια ή μια όμορφη ζωή. Εσύ επιλέγεις το ένα ή το άλλο, Πέτρο μου. Θα περάσεις τα καλύτερα χρόνια σου στο σκοτάδι –θα κρύβεσαι συνεχώς;– ή στο φως. Σε ποια πλευρά της ζωής θέλεις να είσαι;», του είπα. «Αν παραμείνεις παραβατικός, θα συνεχίσω να σε αγαπάω, αλλά από μακριά. Αν αποφασίσεις να αλλάξεις ρότα, θα είμαι δίπλα σου και θα σε βοηθήσω. Θα κάνω ό,τι χρειαστεί, θα παλέψω με νύχια και με δόντια. Μόνο εσύ όμως μπορείς να κλείσεις τις πληγές σου. Μην πετάς τη ζωή σου στα σκουπίδια, βγες από τον λάκκο. Αντιμετώπισε τα προβλήματά σου».
Ετσι βρεθήκαμε στον «Οσελότο» και άρχισαν οι συνεδρίες. Συντονιστήκαμε όλοι: ο ίδιος, η μητέρα του, οι παππούδες, ο αδελφός του, εγώ. Ηταν φθινόπωρο του 2019. Σήμερα η ζωή μας έχει αλλάξει. Ο Πέτρος τελείωσε το ΕΠΑΛ, εργάζεται και έχει το δικό του σπίτι. Δεν είχε κανένα νέο μπλέξιμο. Επιδίωξε και πέτυχε, με εισαγγελική εντολή, να μπει ο πατέρας του σε κέντρο απεξάρτησης. Ο μικρός έδωσε Πανελλαδικές, πέρασε σε μια καλή σχολή, αλλά θα ξαναδώσει εξετάσεις για να περάσει στην Ευελπίδων, είναι το όνειρό του. Η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε, έναν σοβαρό άνθρωπο, και είναι, επιτέλους, καλά. Συζητάμε καμιά φορά τα παλιά. «Ευχαριστώ, νονά», μου λέει. «Χωρίς εσένα δεν θα τα κατάφερνα». Αυτό μου αρκεί.
Τασούλα Επτακοίλη, η Καθημερινή
